Deyim

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Bu sayfada evrensel bağlamdaki ve dil bilimindeki deyim kavramından söz edilmektedir. Türkçedeki deyimlerle ilgili bilgi almak için, Türkçede deyim maddesine bakınız.

Deyim, dil biliminde, kavramları, durumları hoşa giden bir anlatımla ya da özel bir yapı ya da söz dizimi içinde belirten ve çoğunlukla gerçek anlamlarından ayrı anlamlara gelen sözcüklerden oluşan kalıplaşmış sözcük topluluğu ya da tümcedir. İki veya daha çok sözcükten kurulu bir çeşit dil ifadesi olan deyimler, duygu ve düşünceleri dikkati çekecek biçimde anlatan ad, önad, belirteç, yalın ve birleşik eylem görünüşlü dilsel yapılardır. Ya tam bir tümcedirler ya da bir söz öbeğidirler.

Köken bilimi [değiştir]

Deyim sözcüğü Türkiye Türkçesinde ortaya çıkmıştır. Bu sözcükten önce onun yerine Arapça kökenli "tabir" sözcüğü kullanılmaktaydı. Öz Türkçe kökten gelen deyim sözcüğü, demek eyleminin de- kökünden, eylemden ad türeten -im yapım eki kullanılarak; y kaynaştırma harfi yardımıyla türetilmesiyle oluşmuştur.^[1] Terim anlamı dışındaki en yalın haliyle deyim "denen şey", "denmiş şey" anlamlarındadır.

Özellikler [değiştir]

• Atasözleri gibi kalıplaşmış oldukları için çoğunlukla, bir deyimin sözcükleri değiştirilip yerlerine - eş anlamlı da olsa - başka sözcükler konulamaz ya da söz dizimi bozulamaz.
• Atasözleri gibi kısa ve özlü anlatım araçlarıdır.
• Deyimler herhangi bir kavramı çekici bir biçimde belirtmeyi, ortaya koymayı amaçlar.
• Deyimin bütününden çıkan anlam her zaman deyimi oluşturan sözcüklerin gerçek anlamlarından farklı değildir.
• Deyimlerin söz dizimi bozulamazsa da, söylendiği duruma göre adıllar ve kişilere göre çekimler değişebilir.
• Aynı dildeki deyimler, farklı bölgelerde farklı sözcüklerle söylenebilir.
• Bir dildeki deyimler, o dili konuşan ulusun kültür birikimini ve değerlerini barındırır.

Diller arası çeviri [değiştir]

Çoğunlukla gerçek anlamları dışında kendilerine özgü anlamlara gelen deyimler, karşılık gelen sözcükler ve aynı dil bilgisi biçimleriyle başka dillere çevrilemezler. Gerçek anlamındaki deyimler ise çevrilebilir. İki durumda da genellikle çeviri diğer dilde bir anlam ifade etmez. Çünkü, dillerdeki her deyim bir kültür birikiminin sonucunda oluşmuştur. Aynı anlamı verilebilse bile, diğer dilde deyimin hoşa gitme, çekicilik özellikleri sağlanamaz.

Atasözü ile farklar [değiştir]

• Deyim, bir kavramı belirtmek için uydurulmuş özel bir anlatım kalıbıdır; atasözleri ise genel kural niteliğinde sözlerdir.
• Atasözünün amacı yol göstermek, ders ve öğüt vermek, ibret alınması için gerçekleri bildirmekken, deyim herhangi bir kavramı çekici bir biçimde belirtmeyi, ortaya koymayı amaçlar.
• Adından anlaşılacağı üzere, atasözleri genellikle ilk kullanımından deyimlere göre çok daha uzun süre sonra dile yerleşmişlerdir.
• Her iki kavramında tanımına giren söz öbekleri de bulunmaktadır.